Četiri kilometra jugoistočno od Berana, u selu Donja Ržanica, na lokalitetu Tumbarica, ekipa Polimskog muzeja je pronašla arheološke ostatke rimskog utvrđenja. Radi se o lokalitetu, za sada samo na osnovu pronađenog srebrnog novca kolonije Dirahuijona, koji pripada poznom gvozdenom dobu ili ilirsko-grčkom periodu.
Svojim položajem, Tumbarica dominira Ržanicom i gotovo cijelim istočnim dijelom široke beranske kotline. Na iskopinama stručni tim od pet članova i 15 radnika radio je na ručnom iskopu zemlje, obavio je sve pripremne radove i realizovao dio arheoloških i konzervatorskih istraživanja.
Prema informacijama iz Polimskog muzeja, stjenovito uzvišenje je orijentisano jugoistok-sjeverozapad, a moguće mu je prići samo sa južne strane gdje se stiču svi putevi od Ržanice i sela Aluge. Iznad ove pregledne uvale izdižu se dva reda odbrambenih bedema.
Spoljašnji bedemi su naknadno sagrađeni, a spojeni su sa okruglom kulom koja se nalazi na zapadnoj strani, potom idu ka istoku sve do strmih litica kanjona kaludarske rijeke. Ovaj zid se u blagom, izbačenom, luku pruža u dužini od oko 60 metara, a rađen je od priklesanog kamena nepravilnog oblika, slaganog u pravilne redove spojene krečnim malterom.
Unutrašnju fortifikaciju čini kružna kula. Novinu u dosadašnjim istraživanjima predstavlja zid otkriven na 3,95 metara od južnog zida bazilike, koji se od polukružne kule pruža ka istoku i paralelan je sa bedemskim zidom koji se nalazi na južnoj strani. Ovaj objekat je vjerovatno predstavljao magacinski prostor, jer je u rušenja (ugljenisane grede i zapečena zemlja) nađena ugljenisana pšenicu i zrnevlje graška.
Prva istraživanja su izvršena na crkvi koja se nalazi na najvisočijem platou ovog utvrđenog grada. Otvoreni su arhitektonski ostaci nekadašnjih zidova crkve. Konstatovano je da je crkva spoljašnjih dimenzija 11,90 x 6,90 metara. Na istočnoj strani nalazi se široka polukružna apsida, dok se na zapadnoj strani nalazio glavni ulaz širine 1,20 metara. Pored zapadnih vrata crkva je imala sjeverna i južna vrata širine od oko jedan metar. Zidovi crkve, široki 0,60 m, rađeni su sa dva lica, od dosta lošeg i nepravilnog kamena, slaganog u približno horizontalne redove spojene krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom. Na osnovu blokova sige nađenih sa spoljašnje strane crkve, može se pretpostaviti da su postojali prozori na bočnim stranama crkve, na prostoru od zapadnog zida do bočnih vrata crkve. Na istočnoj strani ovaj aneks ili sjeverni brod bazilike, završavao se malom polukružnom apsidom. U ovaj prizidani aneks ulazilo se na sjeverna vrata koja se nalaze u naosu prvobitne bazilike. Nalaz ovog prizidanog aneksa predstavlja nešto novo i neočekivano na ovom lokalitetu.
Prateći zid koji se od ulaza u potkovičastu kulu pruža ka istoku, otkriveni su ostaci jednog kvadratnog objekta koji je sagrađen na prostoru između bazilike i gornjeg ulaza u utvrđenje. Svojom južnom stranom ovaj objekat sa gornjim bedemskim zidom formira hodnik, širine 1,75 metara, koji omogućava nesmetano kretanje od gornjeg ulaza do potkovičaste kule. Objekat je dimenzija 6,30 x sedam metara i paralelan je sa južnim bedemskim zidom. Rađen je od lomljenog i pritesanog kamena slaganog u približno horizontalne redove spojene krečnim malterom. Širina zida 0,60 metara. Ulaz u ovaj objekat je širok 1,30 metara, nalazi se na jugozapadnom uglu objekta, tačnije na zapadnom zidu, gotovo na spoju sa južnim zidom.
Na 16 metara od potkovičaste kule ka istoku otkriven je ulaz u bedemskom zidu, širok 1,30 metara. Ulaz je formiran u masi bedema i visočiji je od gazećeg sloja između dva bedema za oko 0,90 metara. Unutrašnji bedemski zid je rađen od kvadratno priklesanog kamena, slaganog u pravilne horizontalne redove spojene krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom. Unutrašnji bedem je širok 1,40 metara, u visinu je sačuvan od 0,70 metara na spoju sa potkovičastom kulom, do dva metra na zapadnoj strani i na pravougaonoj kuli.
U razgovoru sa radnicima koji su radili na iskopinama saznali smo i njihove utiske.
“Kao radnik na arheoloskim iskopinama u Tumbarici posao je zanimljiv iz razloga što se pronalaze segmenti i razni srebrni i bronzani novčići,strelice noževi od IV do VI vijeka. Ovo je velika stvar za naš grad kao i za Donju Ržanicu”, rekao nam je Zoran Čukić .
Prilikom sprovedenih arheoloških istraživanja pronađeno je mnoštvo pokretnog arheološkog materijala. Najveći broj nalaza čine trobridni vrhovi strijela, manji i veći gvozdeni noževi i nekoliko namjenskih, kujundžijskih alata i mnoštvo gvozdenih klinova i klanfi različitih dimenzija. Posebnu grupu čine luksuzniji nalazi novca, pršćenja, fibula i pojasnih kopči koje jasno opredjeljuju vrijeme podizanja trajanja i rušenja ovog značajnog urbanog centra.
“Nisam mogao da vjerujem kada smo prije nekoliko godina saznali i kao neko na čijem posjedu su pronađeni arheološki ostaci, mogu vam reći da sam oduševljen dosadašnjim pronalascima. Još kao dijete sam se igrao tu ne sumnjajući šta se nalazi pod mojim nogama. Ovo je veliki projekat koji je od značaja za naš grad i nadam se da će valorizacija ovog izuzetno važnog arheološkog lokaliteta za nas umnogome obogatiti kako kulturnu tako i turističku ponudu”, rekao je Jovan Ralević.
U razgovoru, konzervator Milija Pantović rekao je da uglavnom svi dosadašnji nalazi pripadaju VI i VII vijeku naše ere i da je ovo:
“Osim što je jako bitno zbog valorizacije kulturne baštine i njeno korišćenje za turističke svrhe, tako je značajno i zbog međunarodne saradnje u okviru koje se vrši ovaj projekat. Projekat se sprovodi već godinu dana, a trajaće ukupno 36 mjeseci Ja sam jako zadovoljan dosadašnjim učinkom kao i pronalaskom i smatram da će se Berane ovim projektom visoko pozicionirati na mapi arheoloških gradova u regionu”, rekao je za naš portal Milija Pantović.
Neobično za ovakva utvrđenja i uporišta predstavlja veliki broj pokretnih arheoloških nalaza. Pored mnoštva gozdenih predmeta i alatki pronađene su bronzana kopča romejskog tipa koja pripada prvoj polovini VI vijeka i gvozdeni razvodnik za konjsku ormu mogao bi pripadati VI vijeku.