Sa ivangradskog aerodroma se odvijao civilni vazdušni saobraćaj. Današnje Berane nema ni autobusku stanicu. To „civilizacijsko“ kretanje možda i najslikovitije pokazuje koliko je u prethodnih 30. godina propao jedan od nekadašnjih industrijskih, kulturnih i sportskih centara Crne Gore.
Upravo je toliko prošlo od kada je Ivangrad nestao sa topografskih karata, a Beranama vraćeno prvobitno ime, koje je nosilo od 1862. godine do 1949., kada je odlukom republičkih vlasti dobilo ime po narodnom heroju Ivanu Milutinoviću. Tih 43. godine Ivangrada predstavljaju, nesumnjivo, najdinamičniji period razvoja grada u njegovoj istoriji koja traje, evo, 160. godina.
Od sjednice Skupštine opštine Ivangrad, na kojoj je, pozivajući se na rezultate referenduma, donešena „Odluka o vraćanju Ivangradu starog izvornog imena Berane“, u mnogim sferama života, promijenilo se dosta toga. Na žalost, na gore!
Od tog perioda, pod jednim ili drugim imenom, grad je bio u sastavu četiri države: SFRJ (Ivangrad), SRJ, DZ SCG i nezavisna Crna Gora (Berane). Promijenila su se dva društvena sistema. Ali su se promijenili i trendovi prirodnog priraštaja. Umjesto mjesta koje je okupljalo i uvećavalo se, od Ivangrada koji je imao blizu 50.000 stanovnika i bio četvrta opština po broju stanovnika u Crnoj Gori, Berane, danas, broji manje od 30.000 građana.
Promijenjen je i trend razvoja i sve što on sa sobom nosi. Umjesto mjesta u kojem je radilo skoro 10. 000 građana, koji su izdržavali blizu 5.000 penzionera, u današnjim Beranama je veći broj penzionera, nego zaposlenih!
Mada pomenuto ne treba vezati samo za promjenu imena grada i ne znači da je do pada došlo samo tom promjenom, nesporna je činjenica da se, skoro u dan, poklapaju loši pokazatelji i propadanje, sa promjenom imena grada. Jer, ako se analizira vremenski period u kojem je Berane nosilo ime Ivangrad, a ostavljajući po strani ideološke razloge za jedno ili drugo ime grada, sa vremenske distance od 30 godina, ipak, može se zaključiti da je po svim aspektima razvoja Ivangrad predstavljao avangardno mjesto.
To posebno dolazi do izražaja kada se statistički podaci Ivangrada porede sa podacima iz prethodnih 30. godina Berana.
No, kako statistika može i da prevari i kako surovi podaci pokazuju puno, ali ne i sve, život grada iz dva vremenska perioda, vjerovatno najrealnije obilježava već pomenuta činjenica da je u Ivangradu nekada postojao aerodrom sa kojeg se odvijao i civilni saobraćaj i sa kojeg se prema nekim od većih centara putovalo avionom, dok Berane, 30. godina kasnije, nema, čak, ni autobusku stanicu!
Ni redovan autobuski saobraćaj prema najbližim opštinskim centrima: Bijelom Polju, Rožajama, Plavu, Gusinju, čak, ni prema nekadašnjim mjesnim centrima ivangradske opštine- Andrijevici i Petnjici, koji su danas samostalne opštine.
Tome treba dodati i činjenica da putnici koji se ukrcavaju u autobuse to čine na ulici, sa improvizovanog Stajališta. U autobuse koji, inače, sve ređe i svraćaju ovdje, onda je slika o „civilizacijskom iskoraku“ jednog grada sa dva imena tokom dva različita društvena perioda potpuno jasna.
Prema svim pokazateljima iz oblasti: privrede, ekonomije, kulture, sporta, odnosno kompletnog društvenog razvoja, 43. godine Ivnagrada predstavljaju period najvećeg i najdinamičnijeg razvoja. Od prvog do posljednjeg Popisa stanovništva ( 1953, 1961, 1971, 1981 i 1991. godine) u Ivangradu je rastao broj stanovnika. Kako na gradskom, tako i na području čitave opštine.
Najveći broj stanovnika je imao 1981. godine, kada je brojao nešto više od 48.000 stanovnika ( sa Andrijevicom koja se tada nalazila u sastavu Ivangrada) i bio četvrta opština u Crnoj Gori. Deset godina kasnije, 1991., u Ivangradu, bez Andrijevice, živjelo je 38. 953 stanovnika.
Poređenja radi, prema zvaničnim podacima Popisa stanovništva 2011. godine, u Beranama je živjelo 33.970 stanovnika. Manje nego 1961. godine! Taj trend je nastavljen i u prethodnih deset godina, čak je i intenziviran, pa, danas, nažalost, a pokazaće to zvanični podaci sa Popisa koji je planiran za narednu godinu, u Beranama živi manji broj građana nego u 1953. godine, kada je evidentirano 30.136 Ivangrađana!
Sumornu populacionu i demografsku stvarnost Berana u odnosu na period Ivangrada, dodatno izoštrava privredno stanje i poređenje između dva vremenska okvira u kojima je opština nosila i nosi ime Ivangrad i Berane.
Privredna razvijenost
Prema zvaničnim statističkim podacima razvoja opštine, najveći broj radno aktivnih u današnjim Beranama bio je u drugoj polovini 80- tih godina prošlog vijeka, kada je bilo 9.800 zaposlenih. Treba imati u vidu da se uvođenjem stečaja, a potom i zatvaranjem „Fabrike sulfatne celuloze i papira“, koja je zapošljavala oko 1.800 radnika, Ivangrad od privrednih centara sjevera Crne Gore strmoglavio u red nerazvijenih opština, a broj zaposlenih je pao na oko 8.000 onih koji su, 1992. godine, u periodu kada je opštini promijenjeno ime, radili u društvenim preduzećima i privatnom sektoru.
Prema zvaničnim podacima, u tadašnjoj ivangradskoj privredi bilo je 4. 400 zaposlenih, u društvenim djelatnostima je bilo zaposleno još 1756, a u privatnom sektoru, koji je bio u povoju i okupljen u Udruženju male privrede koje je te godine brojalo 400. subjekata, plate je primilo još 634 zaposlena.
Treba imati u vidu da su to podaci o onima koji su primili plate u aprilu 1992. godine, a njima treba dodati i radnike bivše „Polimke“, Rudnika mrkog uglja „Ivangrad“, GP „Izgradnja“, koji su se nalazili u stečaju. I važna napomena, tada je u Opštini Berane bilo zaposleno 100- tinak činovnika.
U današnjim Beranama, opet prema zvaničnim podacima, ukupno je zaposleno oko 4.500 građana. U privredi je angažovano manje od 300 radnika, a plate se zarađuju najčešće u državnim i lokalnim javnim ustanovama. Danas je broj penzionera veći od broja zaposlenih! Umjesto nekadašnjeg dvocifrenog broja zaposlenih u ivangradskoj lokalnoj upravi, danas, zarade u Opštine Berane, kako saopštavaju iz lokalne uprave, prima njih više od 750.
Umjesto ivangradskog giganta kakva je bila nekadašnja „Celuloza“, ili „Polimka“, Rudnik, ŠIK „Polimlje“… današnji beranski „privredni gigant“ je JP „Komunalno preduzeće“. Samo ovih par uporednih, zvaničnih, podataka, jasno govore o razlici u snazi nekadašnje ivangradske i današnje beranske privrede.
Obzirom na različite sisteme funkcionisanja privrede i finansiranja života u društvu, važno je podsjetiti i da su do 90- tih godina prošlog vijeka lokalne privrede finansirale sve aspekte života u lokalnim zajednicama, pa o snazi nekadašnje ivangradske privrede najbolje govori činjenica da je i danas skoro kompletna javna gradska infrastruktura naslijeđena iz tog perioda grada.
Elektrifikacija kompletnog područja opštine, gradski vodovod, lokalne saobraćajnice, putevi, gradski mostovi, zgrade Osnovnog suda, CEDIS-a Pošte, i „Elektroprivrede“, objekti tri gradske osonvne škole, nove zgrade Gimnazije i Školskog centra „Vukadin Vukadinović“, „Centra za kulturu“, poslovnog prostora „Komunalnog“, „Vodovoda i kanalizacije“, Autobuska stanica, pijaca, Gradski stadion, Hala sportova, zgrada bivšeg Medicinskog centra ( danas objekti Doma zdravlja i Opšte bolnice)…
Svemu treba dodati i podatak da je u periodu Ivangrada izgrađeno nešto više od 1.300 stambenih jedinica u kolektivnim objektima (stambenim zgradama), od čega je, na primjer, samo bivša „Celuloza“ finansirala izgradnju 800. stanova koje je besplatno dodijelila zaposlenima. Pomenuto i još mnogo toga izgrađeno je u periodu od 43. godine Ivangrada.
Kada se pogledaju današnji sadržaji javne infrastrukture, uočljivo je da je u prethodnih 30. godina Berane postalo bogatije samo za jednu gradsku saobraćajnicu- Ulicu Mira i slobode ( obilaznicu pored Lima) i dovršeni objekat Univerzitetskog centra. Izgrađena je i nova sportska dvorana, umjesto one iz perioda Ivnagrada i rekonstruisana pijaca.
Svi ostali radovi su predstavljali samo „krečenje“ i to, nerijetko, loše obavljeno krečenje naslijeđenih objekata javne infrastrukture. Za razliku od nekadašnjeg perioda, kada se grad razvijao zahvaljujući svojoj privredi, radove na pomenutih par objekata u Beranama finansirala je Vlada Crne Gore.
Kultura
Kulturni život Berana i Ivangrada ni kvantitetom ni kvalitetom se ne može porediti. Dok je u periodu Ivangrada ta oblast napredovala, u posljednjih 30 godina kvalitetni kulturni događaji se mogu smatrati incidentima.
Za kvalitetan i organizovan razvoj iz oblasti kulture može se smatrati trenutak osnivanja KUD-a „Dušan Bošković“, 1948. godine, koje je decenijama predstavljalo nosioca skoro svih kulturnih dešavanja u gradu na Limu.
Postojao je džez orkestar, kao prvi u Crnoj Gori. Dramska scena KUD-a je pravila sada već istorijske pozorišne predstave od kojih su neke osvajale prve nagrade na Festivalu dramskih amatera Jugoslavije. Postojao je Gradski hor, a Ivangrađani su imali prilike da slušaju veći broj lokalnih interpretatora narodne muzike, ali i, kao u rijetko kojem gradu u tadašnjoj Crnoj Gori, lokalne rok i pop muzičke sastave.
Za bilo kojeg hroničara, teško bi bilo pobrojati sve kulturne sadržaje i manifestacije ali se zna da su se u Ivangradu odvijale i takve prestižne manifestacije poput Dana jugoslovenskog rodoljublja. Ili, na primjer, Muzičko-kulturnog večernjeg maratona kod Spomenika Slobode na Jasikovcu, koji je trajao 12. sati.
O organizovanju tradicionalnih plesnih takmičenja, “Travoltijada” ili sličnih “ Gitarijada”, pozorišnih predstava, promocija knjiga, izložbi slika ne treba ni trošiti riječi. Ali, zato, valja podsjetiti da je bioskop radio pet dana nedjeljno i da su, odmah nakon Pulskog festivala, uz tadašnje filmove iz inostranstva, na njegovom repertoaru bili najveći domaći hitovi.
Na Stadionu malih sportova, a posebno nakon izgradnje Hale sportova, redovno su održavani koncerti najvećih zvijezda narodne muzike, ali i pop i rok scene bivše SFRJ. Od Brene, Zorana Kalezića i Šabana Šaulića, do Bijelog dugmeta, Riblje čorbe ili Merlina…
Bukvalno, skoro sve što je vrijedjelo na tadašnjoj jugoslovenskoj kulturnoj sceni, bez obzira da li se radilo o muzičarima, pjesnicima, književnicima, slikarima, glumcima, bilo je ovdje gost. Ili su željeli da to budu. Danas se vrijediti zapitati: kojim se to sadržajima u prethodnih 30 godina može parirati događajima iz oblasti kulture u vrijeme Ivangrada?
Sport
Vječito sjećanje na Ivangrad ostvarenim rezultatima ostavili su sportisti. Te godine se i danas smatraju zlatnim periodom sporta, jer su najveće uspjehe postigli sportisti sa klubovima dok su nosili ime Ivangrad.
Period velikih uspjeha su “otvorili” košarkaši, koji su šezdesetih godina prošlog vijeka, kao prvi klub iz Crne Gore, izborili plasman u Prvu saveznu košarkašku ligu Jugoslavije, inače, jedne od tri najjače evropske lige. Dvije decenije kasnije, isti uspjeh su ostvarili bokseri koji su se takmičili u Prvoj bokserskoj ligi SFRJ.
Sredinom 80- tih godina prošlog vijeka, plasmanom u Drugu saveznu ligu- Grupa Istok, i fudbaleri su postigli najveći uspjeh, jer su se nalazili u grupi od 50- tak najboljih klubova zemlje sa preko 22. miliona stanovnika.
Tradicionalno, kvalitetne sastave imale su rukometne ekipe u muškoj i ženskoj konkurenciji, kao i stonoteniseri i stonoteniserke Ivangrada, koji su dominirali u crnogorskim okvirima.
Ivangradska sportska infrastruktura bila je tada na najvećem nivou u Crnoj Gori. Počelo je plasmanom košarkaša u Prvu saveznu ligu, kada je Ivangrad dobio, za tadašnje sportske prilike, moderan Stadion malih sportova. Hala sportova, čija je izgradnja finansirana samodoprinosom zaposlenih građana, pravljena je u isto vrijeme kada i Sportski centar “Morača” u tadašnjem Titogradu.
Objekat gradskog stadiona, sa tartan atletskom stazom, kao prvom u Crnoj Gori, bio je moderniji i funkcionalniji od svih ostalih fudbalskih zdanja u državi. Zato se danas može postaviti pitanje: kojim se rezultatima mogu uporediti uspjesi beranskog sporta sa pomenutim i brojnim drugim iz perioda Ivangrada?
Kao uspjeh danas se smatra liderska pozicija fudbalera na tabeli Druge crnogorske lige, što on, realno, i jeste. Ali to, poređenja radi, po kvalitetu predstavlja peti rang takmičenja iz perioda Ivangrada! Rukometaši su prošle godine izborili plasman u Prvu ligu, što je, nekada, predstavljalo treći rang takmičenja, dok o ozbiljnijim seniorskim rezultatima košarkaškog kluba u Beranama danas niko i ne razmišlja. Beranski bokseri se dva tri puta godišnje pojave na nekom od turnira…
Imajući u vidu pomenuto, jasno se očitava nestanak vrijednosti iz “ivangradskog perioda” i da, skoro, nema ni privida da je Berane isto mjesto. Oni koji kritikuju nekadašnje ime grada, navode da je ono bilo ideološko i da 1949. godine građane Berana niko nije pitao da li ga žele, a da su ga “komunistički vlastodržci” nametnuli. I to jeste nesporna činjenica.
Kao što je činjenica i da je ime Berane vraćeno u novim ideološkim vremenima. I da je do te promjene došlo nakon referendumu 1992. godine koji su bojkotovale najveće opozicione partije. Tadašnja Narodna stranka, kao najjača opoziciona partija, odbila je da pozove članstvo da učestvuje na referendumu, ali je prihvatila njegove rezultate, dok su Liberalni savez, Savez reformskih snaga, Stranka demokratske akcije, pozvali članstvo na bojkot i nikad nijesu priznali rezultate referenduma. Koji je, inače, održan u periodu raspada velike i, vjerovatno, jedne od najljepših zemalja u Evropi. U vrijeme rata i sankcija.
Referendumska kampanja je trajala samo sedam dana i skoro isključivo se odnosila na pitanje da li će Crna Gora biti članica nove SRJ, ili ne. Taj referendum, na kojem su se građani Ivangrada, uz tadašnje Titograđane, izjašnjavali na dva pitanja- o statusu države i imenu grada, niko iz međunarodne zajednice nije priznao. Ali su njegove posljedice ostale do danas.
Do promjene imena grada došlo je u vrijeme političkih i društvenih lomova, kako u bivšoj SFRJ, tako i u čitavoj Evropi, pa i svijetu. Nestankom sa političke scene jednog sistema kao društvenog poretka u kojem smo živjeli i krvavog raspada bivše nam zajedničke države Ivangradu nije data šansa da preživi.
Postao je „žrtva“ početka tranzicionih kretanja. Ostalo je sve samo logičan slijed događaja. I istorija. Tužna.
Kao najava promjene imena grada, ali i svih dešavanja 90- tih godina na prostoru bivše SFRJ, mogu se smatrati događaji vezani za bistu Ivana Milutinovića koja se, sa još tri, nalazi i danas ispred zgrade Opštine Berane. Naime, već 1990-te, dvije godine prije promjene imena grada, od četiri biste samo njegova i bista Đoka Pajkovića su čak u tri navrata skrnavljene i odnošene sa postolja. Makar zvanično, počinioci tog (ne)djela nijesu otkriveni.
U istom periodu, prvi put je putem medija javno pokrenuto pitanje mogućnosti vraćanja imena Berane. Ono što je posebno interesantno, prve inicijative za preimenovanje opštine došle su upravo od bivših visokih komunističkih funkcionera iz Ivangrada.
Tako, ispada, da su komunisti 1949 godine dali ime Ivangrad, ali i bili pokretači inicijativa za njegovo preimenovanje u Berane!
Cemović incirao polemiku o promjeni imena grada
Među prvim i posebno značajnim inicijativama da li tadašnjem Ivangradu treba vratiti ime Berana može se smatrati ona koju je u nekadašnjoj „Slobodi“ pokrenuo Momčilo Cemović- bivši potpredsjednik Saveznog izvršnog vijeća SFRJ, direktor Fonda za nerazvijena područja SFRJ i predsjednika Opštine u periodu dok je ona, upravo, nosila ime Ivangrad.
Njegova inicijativa objavljena je u januarskom broju 1992. godine.
On, tada, navodi da je na sjednici Izdavačkog savjeta Zavičajnog udruženja Vasojevića u Beogradu vraćanje imena Berane bilo prisutno i da je bilo govora da se sačini peticija koja bi se uputila Skupštini opštine Ivangrad sa zahtjevom da se Beranama vrati njegovo ime.
„Uvjeren sam da veliki broj, ili većina, građana iz našeg kraja nije prihvatila odluku o promjeni imena Berana, koja je izvršena po odluci rukovodstva Crne Gore 1949 godine. U više navrata bio sam svjedok izražavanja zahtjeva sa kojima su se slagali brojni kulturni, naučni i javni radnici da se pokrene inicijativa o ispravljanju greške koja je učinjena“, naveo je, između ostalog, u svom obraćanju.
Inicijativa prihvaćena 15. februara na sjednici SO Ivangrad
Na sjednici SO Ivangrad, Vlajko Ćulafić- tadašnji predsjednik Komisije za davanje naziva objektima u opštoj upotrebi, upoznao je odbornike sa činjenicom da je više građana zahtjevalo pokretanje inicijative za vraćanje imena Berane.
„Prihvatanje inicijative od strane ove Skupštine ne znači da će našem gradu biti vraćeno ranije ime, već samo omogućeno građanima da se o tome izjasne“, istakao je Ćulafić, dodajući „imajući u vidu ličnost i djelo istaknutog revolucionara i narodnog heroja Ivana Milutinovića, prema za sada široj javnosti poznatim podacima, nije bilo sramota to što smo bili i još uvijek smo Ivangrađani i što smo se nazivali po imenu grada koji je po Ivanu nazvan, niti smo mu ičim naudili i ime oblatili“.
Odbornici su usvojili predloženu inicijativu (dva protiv), dok su četiri odbornika bila protiv „Odluke o raspisivanju referenduma uvezi sa tim“. Interesantno je da su odbornici Narodne stranke jednoglasno podržali predlog za promjenu imena grada, ali su bili protiv organizovanja referenduma smatrajući da to može da učini opštinski parlament.
Akademik Miomir Dašić: Berane je srpsko ime, ali i da je turskog porijekla…
Neposredno pred održavanje sjednice SO na kojoj je izglasana Odluka o održavanju referenduma, akademik Miomir Dašić pisanim putem se obratio Momčilu Mićoviću- tadašnjem predsjedniku SO Ivangrad. Podsjetivši da je grad Berane utemeljen odlukom Velike porte, 1862. godine, naveo je da mu je ime dato po srednjovjekovnom imenu sela Berane u čijem ataru je podignut.
„Berane je staroslovensko odnosno srpsko ime, ali čak i da je naziv grada turskog porijekla, 1949. godine nije bilo razloga da se mijenja“, istakao je Dašić u obraćanju Mićoviću.
Bez referendumske kampanje
Lokalni referendum je bio vezan za održavanje referenduma o državo-pravnom statusu Crne Gore, zbog čega je pitanje imena grada bilo potpuno marginalizovano.
Održan je samo jedan okrugli sto na temu „Ivangrad ili Berane“, i to svega dva dana prije referenduma- 27. februara, a u cilju, kako je bilo navedeno, „ispitivanja raspoloženja javnog mnjenja u vezi sa promjenom imena grada“.
Organizator je bio Momčilo Mićović- tadašnji predsjednik SO Ivangrad. Učestvovali su: akademik Miomir Dašić, Milorad Joksimović, Ivan Raičević, dr Milić Vukanić, Nikola Dimić, Venco Vuković, dr Raslav Ćiro Babović, Pavle Čukić, Drago Mijatović, Miloš Ostojić, dr Milo Milošević, Miomir Bašić, Uroš Bukumira, Dmitar Stijović, Radojko Tomović. ( Bez velike rasprave, svi iznijeli mišljenje da se Ivangradu vrati staro ime).
Rezultat lokalnog referenduma
Građani ivangradske opštine su se o vraćanju imena Berane izjašnjavali prvog marta 1992. godine, istog dana kada se na republičkom referendumu glasalo da li Crna Gora treba da ostane u zajednici sa Srbijom i tako formiraju Saveznu Republiku Jugoslaviju.
Od 25.040 građana sa pravom glasa, učešće na opštinskom referendumu je uzelo 17.488 građana. Za promjenu imena grada glasalo je 9.395 (53,75%), dok se Protiv izjasnilo 7.867 građana (46,25%).
Istog dana, lokalni referendum o promjeni imena grada imalisu i građani tadašnjeg Titograda. Na tom lokalnom referendumu učestvovalo je 67. 498 građana, od kojih je njih 48.721 glasalo da se glavnom gradu vrati ime Podgorica.
Samo tri odbornika glasala protiv promjene imena
Odluku o promjeni imena grada donijeli su odbornici SO Ivangrad na sjednici održanoj devetog aprila 1992. godine. Oni su tom prilikom glasali za Odluku o vraćanju Ivangradu starog izvornog imena Berane.
Tadašnja Skupština opštine brojala je 55 odbornika. Protiv takve odluke glasala su tri odbornika, a tri su bila uzdržana, dok su ostali odbornici glasali Za.
Izvor: Espona